Sügiseõhk kleepus mu kabineti akna servadele, kuldpruun jahedus, mis poolavatud aknavahest sisse sosistas. Mu kohvi, kaua aega aknalaual seismud, oli oma soojuse hommikuvihmale alistunud – nüüd vaid kibe maitse portselantassis. Kuid isegi see jahe kohvi tundus lohutavana, vana sõbranna armsale aastaaegale, mida olin armastanud lapsepõlvest saati. Sügis lõhnas teritatud pliiatsite ja uute raamatute järele, lehtede sahistamist kooliteel. Sügis oli alguste aeg, kuigi täna tundus see rohkem lõpu moodi.
Marta oli mu esimene klient sel päeval. Tema faili järgi 19-aastane – Tallinnast pärit ülikooli esmakursuslane, kelle elu lahtus nagu lint tuules. Kui ta sisse astus, nägin pikemat tüdrukut kui ootasin, heledate juuste ja silmadega, milles põles nähtavasti vaikiv tuli. Korts kahe kulmu vahel, see peen murejoon, rääkis aastatepikkusest allasurutud vihast. Palusin tal istuda ja ta hakkas rääkima – oma haridusest, kuidas mu juurde jõudis ja lõpuks poisist.
Just neil viimastel päevadel oli ta suhte selle poisiga lõpetanud. Ta süüdistas poissi reetmises, kuid tema sõnad olid rohkem nagu piinatud südametunnistuse sosistused kui ohvri karjed. Niiskete silmade ja kätega, mis teadvuseta ta juukseid näppisid, kordas ta: “Ta petis mind… olen kindel… täpselt nagu enne…”
Kui küsisin: “Kui kaua te koos olete olnud?”
Teatas hetke vaikides, nagu loendaks kaotatud sekundeid: “Üheksa kuud… täielikud üheksa kuud.” Tema hääl värises sõna “täielik” öeldes, nagu oleks selle kurgust välja pigistanud.
“Kuidas teie suhe oli?”
Ta vaatas aknale: “Hea… väga hea. Kuni just hiljuti…”
Siis vaatas äkki mulle otsa: “Aga ma tunnen seda tunnet! Olen seda tüüpi inimesi varem näinud!”
Esitasin järgmise küsimuse ettevaatlikult: “Kas sa oled kunagi olnud kellegi teisega? Isegi kogemata?”
Raskes vaikuses täitus kabinet. Pärast paari sekundit, mis tundusid tundidena, ütles ta vaikselt: “Ei… see tähendab… mitte tegelikult.”
Kuid viis, kuidas ta käed põlvedel kokku surus, see peaaegu märkamatu sõrmede surve, karjus kõike.
Kui ta mainis oma tööd tarkvarafirmas, hakkasid mõistatused minu peas järjest lahenema. Pärast kahekümne minuti kaudset vestlust tunnistas ta lõpuks: “Poisiga tööl… Iraanist pärit… kui me räägime, tundub nagu…” Siin ta hääl katkes, kuid ta silmad jätkasid: “Tundub nagu tal oleks soojus, mis tõmbab mind enda poole.”
Sel hetkel sain kõik märgid aru. Mitte Marta poln see, kes oli reetmise ohver, vaid ta ise kukkus meeleliselt tunnetesse, mida ta tahtmatult oma Iraani kolleegi vastu tundis. Hirm selliste keelatud tunnete ees oli pannud ta süüdistama teist – klassikaline projektsioon. (Kaitsemehhanismid)
Kui seanss lõppes ja Marta lahkus, andes ebamäärase lubaduse järgmisel nädalal tagasi tulla, jäin ma raskesse vaikusesse mõtisklusse. Jahtunud kohvi lõhn, kibe ja seisv, ulatus ninani – täpselt nagu tõde, millest see noor tüdruk kõrvale hiilis.
Kui ma oma märkmikku vaatasin – see mu igapäevane harjumus pärast iga sessiooni kliendi detailid üles kirjutada – libises mu pilk vanematele märkmetele. Lehtede vahel sirvides ilmus äkki esile üheksa-aastane leht, mis lõhnas vanade mälestuste järgi ja millele oli käsitsi kirjutatud nimi “Reza”.
Ma mäletasin; Reza, see põhikooli õpetaja hellade silmadega, kes üheksa aastat tagasi kerge depressiooniga minu juurde tuli. Nüüd viskas Marta nimi mind nagu nähtamatu sild tagasi minevikku.
Kui imelik… Kas see oli juhus? Või oli tänane Marta ehk sama tüdruk, kes oli osa Reza loost?
Uudishimulikult avasin Reza vana faili. Mu ette kerkis neljakümne aastase mehe kuju – väsinud, kuid lahke näoga. Üksildane immigrandi ühe lapsega, kes oli tulnud siia maale paljude headete unistustega. Mees, kes ööd ja päevad õppis, töötas ja püüdis oma perele olla hooliv isa ning ühiskonnale pühendunud õpetaja.
Aga maailm ei tasusta selliseid inimesi. Reza oma õrna ja puhta hingega oli saanud ajastu ebaõigluse ohvriks. Mäletan, kuidas ta ühel korral pisarais silmis mulle rääkis: “Ma tahtsin lihtsalt lastest õpetada, et maailm on ilus koht…” Ja mida oli maailm vastu pakkunud? Aluseta süüdistused ja valusad arusaamatused.
Ühel kevadpäeval tuli Reza mu kabinetti kortsus kulmudega. Ma mäletan veelgi tema meeleheitet – seda kibedat süütuse rikkumise lõhna. Käed värisedes hakkas ta rääkima:
“Eile klassis… päike paistis lõunakestest akendest, nii ilusalt, et ma ei saanud jätta seda märkimata.” Tema silmad särasid eriliselt, nagu näeks ta seda stseeni uuesti. “Ma ütlesin kahele oma kaheteistkümne aastasele õpilasele: ‘Vaadake, kui ilus päike! Kuid teadke, et see ilu ei tähenda midagi ilma teieta, sest teie olete elu tõelised ilud…'”
Raskes vaikuses täitus mu kabinet. Kuidas võis Reza, see immigrant-laste südamega õpetaja, ette kujutada, kuidas tema hellad sõnad võõriti tõlgendatakse?
“Arvate, mis juhtus?” jätkas ta kibeda naeratusega. “Järgmisel päeval kutsus koolijuht mind oma kabinetti. Lapsed olid kaebuse esitanud! Nad väitsid, et minu ‘õpilaste ilule viitamine’ ületas professionaalsete piiride!”
Sel hetkel nägin ma Reza silmis midagi, mis pani mind värisema – püha tule, mis muutus tuhaks. See mees teisest kultuurist uskus täielikult õpetaja kutsumusse.
Tema jaoks ei olnud õpetamine lihtsalt teadmiste edastamine; see oli inimeste kasvatamine, kes suudaksid muuta maailma valgusrikkamaks kohaks.
“Teate, doktor,” ütles ta värisva häälega, “mõnikord tundub, et elame arusaamatuste põrgus. Põrgus, kus puhtamad kavatsused muutuvad andestamatuteks pattudeks.”
Sel hetkel valdas mind kummaline tunne – puhas inimlik armastus. Kas see polnudki see, mille nimel elul on väärtus? Püüe kasvatada paremat põlvkonda, isegi kui selle hinnaks on selliste nagu Reza ohverdamine?
Kabiini aknast olid näha aeglaselt mööda liikuvad kevadised pilved, teadmatuses tormist, mis selle haritud õpetaja südames möllas. Ja mina? Kõik, mis ma teha sain, oli mõelda: kui palju Rezasid peab veel ohverdama, enne kui ühiskond kunagi ärkab?
Raske vaikus langes meie vahele. Et seda lõhkuda, küsisin ma õrnalt: “Reza, räägi mulle natuke oma klassist… sellest, mis sind õpetajaks sidus.”
Tema silmadele sähvatas äkki sära, nagu oleks keegi põlema süüdanud lambi tema pimeda sisemuse ruumis. “Doktor, te ei kujuta ette…”
Tema hääl värises innustuses: “Iga kord, kui astun klassi, näen neljakümmend tulevikku. Nelikümmend väikest maailma, kes võivad saada palju paremaks kui meie.” Ta ütles seda ja surus käed rusikasse, nagu tahaks kogu oma igatsused selleks hetkeks kokku pigistada.
Peatusin hetkeks. “Kas sul on midagi klassist, mida ma näha saaksin? Pilti, kirjutist…?”
Reza tegi pausi, siis näis midagi meenuvat. “Oodake…” Ta haaras kiiresti laual asuvat mobiiltelefoni. “Jah! Siin… ma tegin selle pildi eelmisel nädalal.” Ta sõrmed liikusid ekraanil erilisel innustusel. “Tüdrukud olid selle tahvlile joonistanud…”
Kui ta suunas telefoni minu poole, nägin häguseid kuid elavaid pilte…
Kui mu pilk sellel fotol peatub, tundub nagu aeg mu kabinetis oleks külmunud.
Kaks korda nimi “Reza” – kuid mitte tavalisel kujul – vaid tagurpidi, peegelpildis, nagu oleks see kirjutatud peegli taha. “Tagurpidi Reza”… AZER … need sõnad libisesid tahtmatult mu huultelt ja kajasid ruumis.
Kaheksa aastat on sellest päevast möödunud, kuid täna elab see pilt mu mälus piinava selgusega.
Kabineti vaikuses mõtlesin endamisi: kui palju “Rezasid” on veel selles maailmas, kes on saanud teadvuslike projektsioonide ohvriteks? Süütud ohvrid, kelle heldus muutub kuriteoks.
Mu mõtted lendasid Martale. Kui kibe on see nähtamatu side! Kui sel toonasel päeval Reza klassis – sellel kaugetel päevil – oleks keegi selle kaheteistkümneaastase tüdruku (võib-olla tänase Marta) asemel õpetanud, kuidas oma tundeid õigesti tõlgendada, kas me ei näeks täna seda kurbet näitemängu? Kas Marta suudaks nüüd aru saada, et just tema asendab oma poiss-sõpra Aasia poisiga, mitte vastupidi?
Avasin oma märkmiku. Leheküljed, mis olid täis minu analüüse ja tähelepanekuid, särasid. Missugune piinav paradoks! Mina, kes olen aastaid aidanud teisi ära tunda oma projektsioone, satun vahel samasse psühholoogilisse lõksu.
Võib-olla on see inimkonna ühine saatus – me kõik heidame vahel oma sisemised varjud teiste elude seintele.
Avasin akna. Sügiseõhk sisse voolas, koos märgade lehtede ja niiske mulla lõhnaga. See tuttav lõhn meenutas mulle Jungi tsitaati: “Seni kuni me ei näe oma sisemist pimedust, näeme pimedust kõikjal.”
Võib-olla on minu kui psühholoogi ülesanne mitte hukka mõista, vaid aidata neid varjusid näha.
Nii Rezadele, Martadele kui ka endale. Sest ainult oma projektsioonidest teadlik saamine võib meid vabastada valede arusaamade hävitavast ringist.
Original: Persian
بازتابهای سرمای پاییز
هوای پاییز به لبههای پنجره دفترم چسبیده بود، نفسِ خنک و طلاییای که از میان شکاف نیمهباز پنجره زمزمهکنان وارد میشد. قهوهام که مدتها پیش روی طاقچه رها شده بود، گرمای خود را به باران صبحگاهی تسلیم کرده بود—حالا فقط تلخیای بود در یک فنجان چینی. با این حال، حتی این سرمای قهوه هم آرامشبخش بود، همدمی آشنا برای فصلی که از کودکی دوستش داشتم. پاییز بوی مداد تراشیده و کتابهای نو میداد، صدای خشخش برگها زیر پا در مسیر مدرسه. پاییز فصل آغازها بود، هرچند امروز، بیشتر شبیه به یک پایان میرسید.
مارتا اولین مراجعِ آن روزم بود. پروندهاش میگفت نوزده ساله است—دانشجوی سال اولی از تالین، زندگیاش همچون روبانی در باد هنوز در حالِ گشوده شدن. وقتی وارد شد، دختری بلندقدتر از آنچه انتظار داشتم دیدم، با موهای بور و چشمانی که گویی آتش خاموشی در اعماقشان شعله میکشید. خط بین ابروهایش، آن چینِ ظریفِ نگرانی، حکایت از خشمِ فروخوردهای داشت که سالها در سینهاش انبار شده بود. به او گفتم بنشیند، و او شروع کرد به گفتن—از تحصیلاتش، از اینکه چطور به من رسیده بود، و بالاخره، از پسری.
و درست در همین روزهای آخر بود که رابطهاش را با آن پسر به هم زده بود. پسر را متهم میکرد که به او خیانت کرده، اما نحوه بیان این اتهام بیشتر شبیه زمزمههای یک وجدان آزار دیده بود تا فریادهای یک قربانی.
با چشمانی نمناک و دستانی که بیاختیار گوشه موهایش را پیچ میداد، مدام تکرار میکرد: “به من خیانت کرد… مطمئنم… این بار هم مثل دفعات قبل…”
وقتی پرسیدم: “چقدر با هم بودید؟”
لحظهای مکث کرد، انگار در حال شمارش تمام ثانیههای از دست رفته بود: “نه ماه… نه ماه کامل.”
صدایش هنگام گفتن “کامل” کمی لرزید، گویی این کلمه را به زور از گلویش بیرون میکشید.
“رابطهتان چطور بود؟”
نگاهش به پنجره خیره شد: “خوب بود… خیلی خوب. تا همین اواخر که…”
سپس ناگهان به من خیره شد: “اما من این حس را میشناسم! قبلاً هم همین جور آدمها را دیدهام!”
سؤال بعدی را با احتیاط مطرح کردم: “آیا خودت با کس دیگری در تماس بودی؟ حتی به شکل غیرعمد؟”
—–
سکوت سنگینی فضای اتاق را پر کرد. بعد از چند ثانیه که مثل ساعتها طول کشید، آهسته گفت: “نه… یعنی… نه واقعاً.”
اما نحوه جمع کردن دستهایش روی زانوها، آن فشار نامحسوس انگشتان، همه چیز را فریاد میزد.
وقتی محل کارش در یک شرکت نرمافزاری را ذکر کرد، کمکم پازل ذهنی من کامل شد. پس از بیست دقیقه گفتگوی غیرمستقیم، بالاخره اعتراف کرد: “پسری در محل کار… از ایران است… وقتی با هم صحبت میکنیم، انگار…” و اینجا بود که صدایش قطع شد، اما چشمانش ادامه دادند: “انگار گرمایی دارد که من را به سمت خودش میکشد.”
در آن لحظه، تمام نشانهها برایم معنادار شد. این مارتا نبود که قربانی خیانت شده بود، بلکه خودش در حال سقوط به ورطه احساساتی بود که ناخواسته به همکار ایرانی اش پیدا کرده بود. ترس از این احساس ممنوعه، او را وادار کرده بود تا تقصیرها را به طرف مقابل نسبت دهد – فرافکنی کلاسیک.
وقتی جلسه به پایان رسید و مارتا با قولی مبهم برای هفته بعد از در خارج شد، من در سکوت سنگین اتاقم غرق تأمل شدم. بوی قهوه سرد شده حالا به مشام میرسید، تلخ و راکد، دقیقاً مثل حقیقتی که آن دختر جوان از پذیرش آن طفره میرفت
——
وقتی به دفتر یادداشتهایم مراجعه کردم – همان عادت همیشگی که پس از هر جلسه داشتم تا ریزترین نکات مراجعان را ثبت کنم – نگاهم به یادداشتهای قدیمیتر افتاد. میان صفحات که ورق میزدم، ناگهان برگهای از هشت سال پیش خودنمایی کرد. کاغذی که بوی خاطرات کهنه میداد و نام “رضا” با خطی لرزان روی آن نقش بسته بود.
یادم آمد؛ رضا، آن معلم دبستانی با چشمانی پر از مهر که هشت سال پیش با افسردگی خفیف به من مراجعه کرده بود. حالا نام مارتا مثل پلی نامرئی مرا به گذشته پرتاب کرده بود.
چه عجیب… آیا این تصادف بود؟ یا شاید مارتای امروز همان دخترکِ داستان رضا بود؟
با کنجکاوی فایل قدیمی رضا را باز کردم. تصویر مردی چهلساله با چهرهای خسته اما مهربان در ذهنم زنده شد. مهاجری تنها با یک فرزند، کسی که با انبوهی از آرزوهای نیک به این سرزمین آمده بود. مردی که شبانهروز درس خوانده بود، کار کرده بود و بیوقفه تلاش میکرد تا هم برای خانوادهاش پدری دلسوز باشد و هم برای جامعهاش معلمی فداکار.
اما جهان به چنین افرادی پاداش نمیدهد. رضا با همان روح لطیف و بیآلایشش، قربانی ناخوشیهای روزگار شده بود. یادم میآمد چگونه یک بار با چشمانی اشکآلود برایم تعریف کرده بود: “من فقط میخواستم به بچهها یاد بدهم که دنیا جای زیباییست…” و دنیا در پاسخ چه داده بود؟ اتهامهای ناروا و سوءتفاهمهای دردناک.
روزی از روزهای بهار، رضا با چهرهای درهمرفته به مطب من آمد. هنوز هم بوی نومیدی که از او میآمد را به خاطر دارم؛ بوی تلخ شکستن مرزهای بیگناهی. با دستانی که لرزش خفیفی داشت، شروع به تعریف کردن کرد:
“دیروز در کلاس… خورشید از پنجرههای جنوبی میتابید، آنقدر زیبا که نمیتوانستم از اشاره به آن خودداری کنم.” چشمانش برق خاصی زد، گویی آن صحنه را دوباره میدید. “به دو تا از دانشآموزانم – آن دو دخترک دوازدهساله – گفتم: ‘ببینید چه آفتاب دلانگیزی! اما بدانید این زیبایی بدون حضور شما معنایی ندارد زیرا که شما زیبایی های حقیقی زندگی هستید…'”
سکوت سنگینی فضای مطب را پر کرد. رضا، این معلم مهاجر با آن قلب کودکانهاش، چگونه میتوانست حدس بزند که کلمات پر از مهرش را چگونه تحریف خواهند کرد؟
“فکر میکنید چه شد؟” ادامه داد با خندهای تلخ، “فردای آن روز، مدیر بخش مرا به دفترش فراخواند. خانوادهها شکایت کرده بودند! گفته بودند من با ‘اشاره به زیبایی’ دانشآموزان، مرزهای حرفهای را زیر پا گذاشتهام!”
در آن لحظه، چیزی در چشمان رضا دیدم که مرا به لرزه انداخت – آتش مقدسی که داشت به خاکستر تبدیل میشد.
این مرد که از فرهنگی دیگر آمده بود، با تمام وجود به رسالت معلمی باور داشت.
برایش آموزش فقط انتقال دانش نبود؛ پرورش انسانهایی بود که بتوانند جهان را به مکانی نورانیتر تبدیل کنند.
“میدانید دکتر،” با صدایی لرزان گفت، “گاهی فکر میکنم ما در جهنم سوءتفاهمها زندگی میکنیم. جهنمی که در آن، پاکترین نیات به گناهانی نابخشودنی تبدیل میشوند.”
در آن لحظه، احساس عجیبی به من دست داد – نوعی عشق انسانی خالص. آیا این همان چیزی نبود که زندگی برایش ارزش داشت؟ تلاش برای ساختن نسلی بهتر، حتی اگر هزینهاش قربانی شدن نسلی مثل رضا باشد؟
خارج از پنجره مطب، ابرهای بهاری به آرامی میگذشتند، بیخبر از طوفانی که در قلب این معلم فرهیخته به پا شده بود. و من، تنها کاری که میتوانستم انجام دهم این بود که به این فکر کنم: چه تعداد رضای دیگر باید قربانی شوند تا شاید روزی جامعهای بیدار شود؟
سکوت سنگینی بین ما حکمفرما شد. برای شکستن این سکوت، با نرمی پرسیدم: “رضا جان، کمی از کلاست برایم بگو… از آنچه تو را به معلمی پیوند زده است.”
چشمانش ناگهان برقی زد، گویی کسی چراغی در اتاق تاریک وجودش روشن کرده بود. “دکتر، شما باور نمیکنید…”
صدایش از شوق میلرزید، “هر بار که وارد کلاس میشوم، با چهل آینده روبرو میشوم. چهل دنیای کوچک که میتوانند از ما بسیار بهتر باشند.” این را گفت و دستانش را به نشانه تأکید گره کرد، انگار میخواست تمام آرزوهایش را در آن لحظه فشرده کند.
لحظهای تأمل کردم. “چیزی از کلاس داری که بتوانم ببینم؟ عکسی، نوشتهای…؟”
رضا مکثی کرد، سپس انگار به یاد چیزی افتاد. “صبر کنید…” با عجله به موبایلش که روی میز بود چنگ زد. “بله! اینجا… این عکس را هفته پیش گرفتم.” انگشتانش با شور خاصی روی صفحه موبایل حرکت کرد. “دخترها این نقاشی روی تخته را کشیده بودند…”
وقتی موبایل را به سمت من گرفت، تصویری مبهم اما گویا دیدم …
وقتی چشمانم بر روی آن عکس ثابت ماند، گویی زمان در مطب من یخ زد.
سه بار نام “رضا” – اما نه به شکل معمولش – بلکه وارونه، معکوس، انگار از پشت آینه نوشته شده بود. “رضای برعکس”… این عبارت بیاختیار از لبهایم لغزید و در فضای اتاق پیچید.
هشت سال از آن روز میگذرد، اما امروز آن تصویر با وضوحی دردناک در ذهنم زنده شد.
در سکوت مطب، با خود اندیشیدم: چه تعداد “رضا”های دیگر در این دنیا هستند که قربانی فرافکنیهای ناخودآگاه شدهاند؟ قربانیانی بیگناه که محبتشان به جرم تبدیل میشود.
ذهنم به مارتا پرید. چه تلخ است این پیوند نامرئی! اگر آن روز – آن روز دور در کلاس درس رضا – کسی به جای تنبیه معلم، به آن دخترک دوازده ساله (شاید همان مارتای امروز) یاد داده بود که چگونه احساساتش را به درستی تفسیر کند، آیا امروز شاهد این نمایش غمانگیز نبودیم؟ آیا مارتا اکنون میتوانست تشخیص دهد که این خود اوست که در حال جایگزین کردن دوست پسرش با آن پسر آسیایی است، نه برعکس؟
دفتر یادداشتم را باز کردم. صفحههای پر از تحلیلها و مشاهداتم چشمک میزدند. چه پارادوکس دردناکی! من که سالهاست به دیگران در شناخت فرافکنیهایشان کمک میکنم، خود نیز گاه در دام همین مکانیسم روانی گرفتار میشوم.
شاید این همان سرنوشت مشترک بشریت است – همه ما گاه سایههای درونمان را بر دیوارهای زندگی دیگران میاندازیم.
پنجره را باز کردم. هوای پاییزی تازه وارد مطب شد، بوی برگهای خیس و زمین نمور. این بوی آشنا مرا به یاد جملهای از یونگ انداخت: “تا وقتی تاریکیهای درون خود را نبینیم، همه جا را تاریک خواهیم یافت.”
شاید وظیفه من – به عنوان روانشناس – نه قضاوت که کمک به دیدن این سایههاست.
هم برای رضاها، هم برای مارتاها، و هم برای خودم. زیرا تنها با شناخت فرافکنیهایمان است که میتوانیم روابطمان را از چرخه ویرانگر سوءتفاهمها رها کنیم.